پیش گفتار:
این گزارش شامل چند فصل میباشد.درفصل اول کلیاتی در باره تاریخچه ،خصوصیات زراعی وواریته ها،ارزش غذایی،وضعیت تولید،مصرف سرانه سیب زمینی آمده است.
فصل دوم به انواع انبار های سیب زمینی پرداخته شده است و خصوصیات آنها بررسی شده و تصاویری از انبارهای موجود استان ضمیمه شده است.
در فصل سوم مراحل آماده سازی سیب زمینی برای سردخانه و انبار ذکر شده است و در فصل آخر ظرفیت انبارهای سیب زمینی کشور بررسی شده و مشخصات انبارها و سردخانه های استان ارائه شده است.
مقدمه:
با افزایش مداوم جمعیت دنیا نیاز به مواد غذایی روز به روز با سرعتی شگرف افزایش می‌یابد. سازمان خواروبار جهانی اعلام کرده است که جمعیت جهان تا سال 2030 به بیش از 8 میلیارد نفر خواهد رسید که تأمین مواد غذایی این جمعیت نیاز به کوشش و پیگیری در زمینه کشاورزی و علوم وابسته دارد. با وجود پیشرفتهای قابل توجه در سه دهه اخیر مصرف سالیانه مواد غذایی فقط در حدود 20 درصد افزایش یافته است. بر اساس برآوردهای موجود تا سال 2030 باید مقدار تولید محصولات غذایی در کشورهای در حال توسعه 70 درصد بیشتر از تولید فعلی آن باشد تا بتواند همگام با جمعیت رو به رشد حرکت نماید و بدرستی جوابگوی نیازهای آنها باشد.
رقابت شدید در بازار بین المللی غلات و سایر محصولات کشاورزی سبب نوسان قیمت مواد غذایی جهان گردیده که منجر به خطر کمبود مواد غذایی و ناآرامی های اجتماعی در کشورهای کم درآمد می گردد. یکی از استراتژی هایی که به کاهش این ریسک کمک می کند، تغییر تولید مواد غذایی به سمت تولید محصولات اساسی مغذی مانند سیب زمینی است که حساسیت کمتری نسبت به تغییر بازارهای بین المللی دارند.
تاریخچه سیب زمینی:
مبداء پیدایش سیب زمینی منطقة رشته کوه آند در کشور های پرو و بولیوی می باشد و تقریباً 2000 سال قبل از ورود کاشفان اسپانیایی به این قاره کشت سیب زمینی بوسیلة اقوام اینکا در این منطقه رواج داشته است. کربن 14 موجود در نشاستة بدست آمده در کاوشهای باستانشناسی نشان می دهد که حداقل 8000 سال قبل، این گیاه مورد استفاده انسان قرار می گرفته است.
سیب زمینی تقریباً در سال 1570 میلادی از آمریکای جنوبی به اسپانیا معرفی شد و از این کشور به دیگر نقاط اروپا برده شد و کمتر از 100 سال بعد کشت آن در بسیاری از مناطق این قاره آغاز گردید. این گیاه تقریباً در سال 1610 در هند، 1700 در چین، 1766 در ژاپن معرفی شد.
در ایران، سرجان ملکم سفیر دولت بریتانیا بین سالهای 1800 تا 1810 میلادی در زمان فتحعلی شاه قاجار مقداری بذر سیب زمینی به دربار شاه ایران هدیه کرد. این سیب زمینی ها ابتدا در روستای پشند در اطراف تهران و سپس در فریدن اصفهان و بعد به تدریج به سایر نقاط کشور برده و کاشته شد.
خصوصیات زراعی سیب زمینی:
سیب زمینی گیاهی است یک ساله که ارتفاع ساقه های هوایی آن بین 50 تا 90 سانتیمتر و گاهی تا 120 سانتیمتر هم می رسد. این محصول از دو طریق رویشی به وسیله غده و زایشی به وسیله بذر تکثیر می یابد. روش مناسب و رایج برای تکثیر این گیاه استفاده از غده است.
سیب زمینی علی رغم گسترش وسیع کشت آن در جهان یک گیاه مناسب آب و هوای معتدل و معتدل سردسیری بوده و در مقابل یخبندان حساس می باشد. با توجه به تنوع اقلیمی و آب و هوایی کشور، انجام کشت و برداشت در کلیه مناطق تولید سیب زمینی کشور استمرار داشته و بطور مثال همزمان با برداشت در مناطق سردسیر، کشت سیب زمینی در مناطق جنوبی کشور در دست انجام است.
استان های عمده تولید سیب زمینی :
طرح استمرار (تولید زمستانه): از نیمه شهریور تا اواخر مهرماه کشت و از اوایل بهمن ماه تا نیمه اول فروردین برداشت انجام می شود. استان های عمده تولید کننده شامل مناطق جیرفت و کهنوج، خوزستان، فارس، بوشهر و هرمزگان می باشد.
تولید بهاره: از نیمه آذرماه تا اواخر دی ماه کشت و از نیمه اول فروردین ماه تا اواخر خرداد برداشت انجام می گیرد. استان های عمده تولیدکننده شامل منطقه جیرفت و کهنوج، خوزستان، گلستان، فارس، کرمانشاه، هرمزگان، بوشهر و سیستان و بلوچستان می باشد.
تولید تابستانه : از اواخر آذرماه تا اوایل اسفند ماه کشت و از اواخر خرداد تا اواسط شهریور برداشت می شود. استان های عمده تولیدکننده شامل : همدان، اصفهان، آذربایجان شرقی، خراسان شمالی، فارس و زنجان می باشد.
تولید پاییزه : در ماههای فروردین، اردیبهشت و خرداد کشت و از نیمه شهریور تا اواسط آبان برداشت انجام می شود. استان های عمده تولیدکننده شامل : اردبیل، همدان، اصفهان، فارس، کردستان، آذربایجان شرقی، زنجان، چهارمحال و بختیاری، خراسان رضوی، مرکزی، لرستان، سمنان، تهران و آذربایجان غربی می باشد.
ارزش غذایی سیب زمینی:
سیب زمینی حامل ویتامین C و B و حاوی مقدار زیادی از مواد معدنی مانند آهن، کلسیم ، منیزیم، منگنز و فسفر است که وجود این مواد در بدن به طور فراوان موجب افزایش سیستم دفاعی بدن می شود. تقویت سیستم دفاعی بدن موجب مقاوم شدن بدن مقابل باکتری های عامل بیماری می شود.
در 100 گرم غده سیب زمینی، حدود 80- 75 گرم آب، حدود 18 گرم ترکیبات نشاسته ای، حدود 2 گرم پروتئین (50 درصد شامل آمید و اسیدهای آمینه) و مواد معدنی بویژه پتاس و مقادیری چربی و سلولز وجود دارد.سیب زمینی پس از ذرت، برنج و گندم رتبه چهارم را از نظر میزان تولید در جهان دارا می باشد.
. این محصول حاوی مواد آنتی اکسیدان بوده و خاصیت ضد سرطانی و محافظت از قلب و عروق را دارا است. سیب زمینی حاوی ترکیباتی موسوم به Kukoamines می باشد که باعث کاهش فشار خون می گردد.
از آنجایی که بدن انسان قادر به هضم سلولز نمی باشد، از این رو مصرف سیب زمینی خام، حتی اگر بطور کامل هم جویده شود از سراسر لوله گوارش بدون آنکه هضم گردد، خواهد گذشت. بنابراین اگر سیب زمینی پخته شود پوشش سلولزی آن پاره شده و محتویات آن(نشاسته و مواد مغذی) میتواند هضم گردد.
سموم موجود در سیب زمینی:
در برگها ، گلها و ساقه های سیب زمینی دو گلیکو آلکالوئید تلخ مزه و سمی به نامهای سولانین(Solanine) وچاکونین(Chaconine) وجود دارد. سولانین به عنوان سیستم دفاعی گیاه عمل کرده و گیاه سیب زمینی را از شر آفات و بیماریها مصون می دارد. میزان بسیار کمی سولانین در پوست و زیر پوست سیب زمینی وجود دارد، که میزان مجاز آن mg/g 2/0 میباشد.
اما هنگامی که سیب زمینی در معرض نور قرار میگیرد،، رنگدانه های سبزی روی پوست آن تشکیل می شود که همان کلروفیل است. اما این سبز شدن افزایش سطح سولانین را نیز در پی دارد. این میزان میتواند تا mg/g1 افزایش یافته و ایجاد مسمومیت کند. سولانین اغلب در پوست و حداکثر تا 3 میلی متر زیر پوست تجمع می یابد. بنابراین باید لکه های سبز رنگ پوست سیب زمینی قبل از مصرف جدا شوند.
سرخ کردن سیب زمینی تا دمای 170 درجه سانتی گراد سولانین را تا حد زیادی نابود میسازد. اما پختن در مایکروویو و آب پز کردن تاثیر چندانی ندارد.
تولید جهانی سیب زمینی
FAO تولید جهانی را حدود 314 میلیون تن در سال 2006 گزارش نموده است. چین، بزرگترین تولیدکننده (5/73 میلیون تن با 23 درصد از تولید جهانی) و پس از آن فدراسیون روسیه (6/38 میلیون تن)، هند (9/23 میلیون تن)، ایالات متحده امریکا (7/19 میلیون تن)، اوکراین (5/19 میلیون تن) و آلمان (10 میلیون تن) می باشد..تولید سیب زمینی در ایران حدود 5میلیون تن بوده است.
مصرف سرانه سیب زمینی
مصرف سرانه سیب زمینی در ایران در حدود 45 کیلوگرم می باشد. حال آنکه سرانه مصرف درکشورهای صنعتی 78 و حتی 100 کیلوگرم نیزگزارش گردیده است. سرانه مصرف جهانی سیب زمینی 35 کیلوگرم است. به عبارت دیگر، با افزایش سطح زندگی و سطح درآمد سرانه کشورها، میزان مصرف سیب زمینی نیز افزایش می یابد . مقایسه مصرف سرانه سیب زمینی کشور (45 کیلوگرم) با سرانه تولید این محصول (73 کیلوگرم) گواه این مطلب ناخوشایند است. بخش قابل توجهی ازمحصول تولیدی کشور درمراحل مختلف بین می رود .
وضعیت سیب زمینی در ایران
سطح زیرکشت، میزان تولید و عملکرد سیب زمینی در کشور
سطح زیر کشت سیب زمینی کشور در سال زراعی 87- 86 حدود 177 هزار هکتار بوده است. استان همدان با 5/14 درصد اراضی سیب زمینی کشور در مقام نخست قرار دارد. میزان تولید سیب زمینی در کشور در سال زراعی 87-86، حدود 1/5 میلیون تن می باشد. استان اردبیل باتولید 850000 تن( 75/16 درصد) از تولید سیب زمینی کشور، مقام اول را به خود اختصاص داده است
عملکرد تولید سیب زمینی در سال زراعی 87- 86 در کشور 6/28 تن در هکتار بوده است. بیشترین و کمترین راندمان تولید سیب زمینی در استان های همدان و بوشهر به ترتیب با 33 و 4/10 تن در هکتار می باشد.جدول 2 سطح زیرکشت، میزان تولید و عملکرد سیب زمینی در کشور را نشان می دهد.
خصوصیات واریته های صنعتی سیب زمینی در ایران
بر اساس تحقیقات صورت گرفته در خصوص ارقام سیب زمینی مورد کشت در ایران، ارقام دراگا، مورن و پیکاسو به ترتیب 10،4 و 27 درصد نسبت به اگریا افزایش عملکرد داشته و میزان ماده خشک آنها به ترتیب 68/17، 69/21 و 94/18 درصد می باشد. اما ارقام دراگا و پیکاسو به دلیل شکل گرد و مطلوب، غده های درشت، بافت زرد روشن و طعم مناسبی بوده و از عملکرد بالا و ماده خشک حدود 5/22 درصد برخوردار می باشد.
ارقام موجود در خراسان رضوی به تفکیک فراوانی سطح زیر کشت بصورت زیر است:
اگریا ، مارفونا ، دیامانت ، آئولا ، ارقام جدید(سانته،آریندا و ...) ، ارقام بومی و قدیمی
انواع انبارهای نگهداری سیب زمینی
انبارهای سیب زمینی را از چند نظر می توان تقسیم بندی نمود . از جمله انبارهایی که محصول نهایی آنها مصرف خوراکی، صنعتی و غیر خوراکی (بذری) دارد.
شکل دیگر تقسیم بندی انبارها میزان سادگی یا پیچیدگی طراحی ساختمان انبار و تجهیزات آن می باشد. انواع انبارها از نوع ساده و کم هزینه و کوچک روستایی و خانگی شروع شده و شامل انواع انبارهای ساده و سنتی که محصول با تهویه طبیعی در آن نگهداری می شود تا انبارهایی با ظرفیت بسیار زیاد که دارای سیستم های تهویه، انتقال حرارت و تاسیسات مکانیکی ایجاد برودت می باشند می گردد.
انبارهای سنتی سیب زمینی بذری و خوراکی
در این نوع انبارها که در ساختمان آنها از مصالح ساده مانند چوب ، سنگ ، خشت و آجر استفاده می شود، شرایط به گونه ای است که مقدار محدودی از محصول را می توان برای مدت نه چندان طولانی و بدون استفاده از سیستم تبرید مکانیکی نگهداری نمود. از آنجایی که سیب زمینی های بذری در موقع کشت باید از کیفیت خوب و وضع فیزیولوژیکی مناسب برخوردار بوده و جوانه ها در حد دلخواه و ایده آلی باشند، لازم است ساختمان انبار به گونه ای طراحی شود که بتوان درجه حرارت، نور و رطوبت نسبی محیط را برای حفظ جوانه محصول بخوبی تنظیم نمود تا میزان عملکرد آن افزایش یابد . تعداد جوانه در هر غده نشان دهنده تعداد ساقه های گیاه سیب زمینی بعد از آن می باشد . تعداد جوانه ها به نوع سیب زمینی، اندازه سیب زمینی و میزان غلبه جوانه انتهایی (که خود متاثر از شرایط حاکم بر انبارها خصوصا درجه حرارت محیط می باشد) بستگی دارد. بر اساس ویژگیها و خصوصیات این دسته از انبارها می توان آنها را در چهار نوع زیر طبقه بندی نمود :
1- انبارهای روستایی یا خانگی
در زیر زمین ساختمان های مسکونی به شرط آنکه عمل تهویه در آنها بخوبی صورت گیرد (یعنی دارای پنجره های مناسبی باشد) و دیوارهای آن از مصالح ساختمانی سنگی و عایق کاری شده باشد می توان شرایط مناسبی را برای نگهداری موقت و کوتاه مدت مقدار محدودی سیب زمینی فراهم نمود. زیرا بمنظور نگهداری سیب زمینی برای مدت زمان طولانی تر باید آن را به انبارهای سردتری منتقل نمود. درجه حرارت این انبارها بسته به منطقه آب و هوایی معمولاً بین 15- تا 20- درجه سانتیگراد در زمستان و 20 تا 25 درجه سانتیگراد در تابستان تغییر می کند. در شرایطی که هوای بیرون برای نگهداری سیب زمینی مناسب نباشد، در زیر زمین های معمولی می توان تا حدود زیادی دوره نگهداری این محصول را افزایش داد. ولی همانطور که اشاره شد دوره نگهداری در این روش انبارداری نباید طولانی باشد. اصولاً زیر زمین هایی که در جهت شمال و جنوب واقع شده اند شرایط مطلوبتری برای انبار کردن دارند. در هر حال، داشتن حداقل یک پنجره برای تهویه لازم است. چنانچه رنگ شیشه پنجره ها تیره باشد تا از نفوذ نور به داخل انبار جلوگیری شود و نیز هر پنجره دارای سایه گیر باشد، کمک زیادی به جلوگیری از رویش محصول و رشد جوانه ها و در نتیجه، بالا رفتن زمان نگهداری خواهد شد.
برای جلوگیری از چروکیدگی پوست که ناشی از، از دست دادن رطوبت است، می توان سطح انبار را از خاک اره پوشاند و دائماً آن را مرطوب نگه داشت. این روش تأمین رطوبت بسیار ابتدائی می باشد در حالیکه روشهای پیشرفته تری نیز در حال حاضر وجود دارد .
2- انبارهایی که نیمی از آنها در داخل زمین قرار دارد
این انبارها گاهی بصورت کاملاً مجزا ساخته می شوند و در پاره ای از موارد به قسمت مسکونی ارتباط دارند. برای ساختن این نوع انبارها، ابتدا زمینی را حفر کرده و کف انبار را با مصالح ساختمانی (بویژه سنگ) پوشش می دهند و دیوارهای چهار طرف انبار را تا ارتفاع حدود 4 متر می سازند. بطوریکه عمق هر انبار از سطح زمین 2 متر و ارتفاع آن از سطح زمین نیز 2 متر گردد. پس از احداث انبار و پر کردن آن به عمق 2 تا 5/2 متر خاکهای حاصل از حفاری را بر روی محصول می ریزند و یک طرف انبار را نیز برای رفت و آمد باز می گذارند .
3- انبارهای زیر زمینی
برای ساختمان این انبارها از بلوک های سیمانی و یا سنگ چین استفاده می شود. این انبارها باید به مقدار کافی مقاومت برای تحمل پوشش خاک به ضخامت 60 تا 90 سانتیمتر را که برای حفاظت در مقابل یخ زدگی در نظر گرفته می شود داشته باشند. ضخامت این لایه خاک بستگی به شرایط اقلیمی منطقه دارد. برای عایق کاری از قشری از کاه و کلش و امثال آن نیز می توان استفاده کرد. این انبارها نیز معمولاً به زیرزمین ساختمان راه دارند .
در این انبارها مجرای کوچکی برای تهویه در نظر گرفته می شود که روی آن رابرای ممانعت از ورود پرندگان و آفات انباری دیگر با تور سیمی می پوشانند.
4- انبارهای حفره ای
این انبارها را بر روی زمین یا به عمق 2 تا 5/2 متر در داخل زمین احداث می کنند. زمینی که برای این منظور انتخاب می شود باید کاملاً زهکشی شده و آب اضافی درآن باقی نمانده باشد. ابتدا مقداری کاه و کلش و یا مشابه آنها را بر روی زمین پخش می کنند وسپس سیب زمینی را بصورت توده مخروطی روی آن می ریزند . سپس مقداری کاه و کلش بر روی آن ریخته سطح رو را با قشری از خاک به ضخامت 8 تا 10 سانتیمتر که کوبیده شده و ذرات آن بهم چسبیده است می پوشانند. با فرا رسیدن فصل سرما مقدار ضخامت قشر خاک را افزایش می دهند و در اطراف این توده مخروطی شکل جویهایی برای جریان یافتن آب و خارج شدن آن از اطراف محصول احداث می کنند.
بطور کلی درباره انبارهای سنتی توجه به نکات زیر ضروری است:
برای ایجاد انبارهای سنتی در هر منطقه می توان از شرایط طبیعی آن منطقه مانند وجود سرما و رطوبت استفاده نمود و به همین دلیل پایین بودن سطح انبار در عمق یک متر از سطح زمین باعث مصون ماندن محصول انبار شده از سرما و گرمای محیط خارج می گردد.
استفاده از گونی برای ذخیره سازی به نحوی که گونی ها قابلیت نفوذکامل در مقابل جریان هوا را داشته باشند، مطلوب است.
استفاده از مصالح محلی و ساختن دیوارها و سقف حتی المقدور در شرایطی که علاوه بر تحمل بارهای ساختمان ، دارای حداقل هدایت حرارتی باشد، توصیه می شود .
ارتفاع چیدن محصول گونی شده نمی باید از 5/1 - 2/1 متر تجاوز نماید، چرا که با ارتفاع بیش از این مقدار تهویه طبیعی محصول به خوبی انجام نخواهد گرفت .
عدم استفاده از نور عامل مهمی در نگهداری محصولات می باشد .
بدلیل عدم تهویه و یا سیستمی که بتواند تغییرات درجه حرارت را کنترل نماید ، امکان به حرکت در آوردن هوا و کنترل میزان CO2 حاصل از تنفس محصول فراهم نمی باشد .
به دلیل عدم استفاده از مواد ضد جوانه زنی تا پایان دوره نگهداری، مقدار قابل توجهی از محصول دچار جوانه زدن می شود.
بارگیری و تخلیه محصول در انبارهایی که سطح آنها از سطح زمین پایین تر می باشد چندان آسان نبوده و طبیعتاً محصول در حین حمل و نقل متحمل ضایعات می گردد.
انبارهای فنی سیب زمینی خوراکی و بذری
از آنجا که امکان نگهداری مقدار محدودی سیب زمینی بذری یا خوراکی در انبارهای سنتی وجود دارد، از طرفی هزینه های کارگری برای نگهداری محصول به این شیوه بالا بوده و با افزایش جمعیت ، ذخیره سازی مقدار محدودی از محصول در انبارهای سنتی نمی تواند نیاز جامعه را بر طرف نماید و در عین حال میزان بالای ضایعات محصول در انبارداری بطریقه سنتی ، ضرورت استفاده از انبارهای بزرگ و فنی سیب زمینی که بتواند با حداقل هزینه بیشترین مقدار محصول را بدون ایجاد ضایعات کمی و کیفی ذخیره نماید غیر قابل اجتناب کرده است.
از آنجا که شرایط طبیعی منطقه حتی اگر کاملاً مطابق با نیازهای فیزیولوژیک محصول باشد نمی تواند تضمین کافی برای تأمین شرایط مطلوب ذخیره سازی مقدار قابل توجهی از محصول را ایجاد نماید، لذا نیاز به استفاده از انواع تجهیزات الکترومکانیکی که بتواند ضمن حمل و نقل آرام محصول، مطلوبترین شرایط را برای تقلیل هر چه بیشتر ضایعات فراهم آورد، از جمله استفاده از انواع تجهیزات الکترومکانیکی که بتواند تغییرات درجه حرارت، رطوبت نسبی، فشار هوا و میزان هوا را در نقاط مختلف انبار گزارش و سیستم های فرمان مکانیکی را کنترل نماید ضروری می باشد .
در ساختمان این نوع انبارها نه تنها از مصالح مختلف استفاده می شود، بلکه طراحی اسکلت فلزی، کانال های هوادهی، دیوارها، سقف، راهرو و هوادهی و غیره به گونه ای است که بتواند شرایط مناسب برای نگهداری محصول تحت کنترل مدیریت انبار را ایجاد نماید.
سردخانه سیب زمینی
با توجه به بالا بودن درجه حرارت هوا در بسیاری از مناطق استان استفاده از انبارهای سنتی و فنی را برای نگهداری طولانی مدت سیب زمینی مشکل نموده است . در سردخانه دما،رطوبت و تهویه بصورت اتوماتیک کنترل می شود و دارای سیستم برودتی شامل کمپرسور و اواپراتور می باشد و ساختمان سردخانه بطور کامل ایزوله شده است.
بسیاری از کشاورزان برای استفاده بیشتر از محصول و جلوگیری ازافزایش ضایعات محصول خود را در سردخانه نگهداری می نمایند.ساحتمان سردخانه سیب زمینی مشابه سردخانه های معمول بالای صفرطراحی و ساخته شده و محهز به سیستم تبرید میباشد.تصاویر زیر نمای سردخانه آقای برادران حسینی در چناران را نشان می دهد. بسته بندی محصولات در داخل سردخانه و تجهیزات جانبی و نحوه عایق بندی در تصاویر بعدی نشان داده شده است.
عوامل کنترل کننده ضایعات انباری سیب زمینی
رسیدگی غده : انبارداری تنها در صورتی موفقیت آمیز است که غده ها سالم بوده و دارای پوست آسیب دیده نباشند. به این دلیل تنها باید غده های سالم و رسیده را انبار نمود .
اگر به دلایلی برداشت و انبار کردن غده های نارس مد نظر است، توصیه می شود حداقل 10 روز قبل از خارج کردن غده ها از خاک، شاخ و برگ بوته جدا شود.
رطوبت : غده ها باید بصورت خشک در انبار نگهداری شوند. ولی از کاهش بیش از حد رطوبت آنها جلوگیری شود. نکته مهم این است که رطوبت نسبی هوای انبار نباید از حدود 85 در صد کمتر باشد. البته باید رطوبت و دما با یکدیگر مطابقت داشته باشند تا از نشستن رطوبت هوای انبار بر روی غده های سیب زمینی در دماهای نزدیک 1 درجه سانتیگراد جلوگیری شود.
رطوبت بالا در انبارها با پاشش آب بر روی سطح زمین یا گونی های کنفی آویخته از سقف و دیوار انبار تامین می شود .
نور : در انبارداری غده های بذری، نور عامل بسیار مناسبی برای ممانعت از جوانه زنی غده هاست. با نگهداری غده های بذری در زیر نور پراکنده می توان آنها را برای مدت طولانی تری انبارداری نمود غده های بذری که در شرایط نور پراکنده انبار شده اند در مقایسه با انواعی که در تاریکی و دمای بالا انبار می شوند بوته های قویتری پدید می آورند. این نور را می توان با قرار دادن یک لامپ حبابی 100 وات به ازای هر 180 – 200 متر مربع انبار ایجاد کرد.
مواد شیمیایی : ماده شیمیاییC I P C به طور گسترده ای برای جلوگیری از جوانه زنی سیب زمینی های غیر بذری در انبارها استفاده می شود. توزیع این ماده شیمیایی یا به صورت پودر (گرد پاشی روی غده هنگام انتقال به انبار) و یا به صورت آئروسل (مه پاشی) و از طریق اسپری نمودن آن به درون مجاری و کانالهای تهویه انجام می شود. این ماده در دمای بالاتر از 18 – 15 درجه سانتیگراد اثر ضد جوانه زنی خود را از دست می دهد و نباید برای غده های بذری مورد استفاده قرار گیرد. استفاده از ترکیب بنزیمیدازول یا ترکیبی از بنزیمیدازول و ایمازالیل برروی غده ها پیش از انبار کردن آنها تلفات ناشی از فوزاریوم (fusarium ) و ضایعات قارچی دیگر را کاهش می دهد. چند ماده شیمیایی برای کنترل شب پره در انبار وجود دارد که از آن جمله می توان به پاراتیون دسیس2 درصد ، سوین و اکتیلیک اشاره کرد .
تهویه و دما :
در طول دوره انبار داری به منظور جلوگیری از افزایش دمای انبار، خارج کردن رطوبت هوا، دی اکسید کربن و تأمین اکسیژن لازم برای تنفس غده ها ، تهویه هوای انبار ضروری است . تهویه می تواند بصورت طبیعی (با باز کردن در و پنجره های انبار) یا به کمک نیروی محرکه (فن) انجام شود. غده هایی که در یک توده متمرکز شده اند در اثر تنفس ، حرارت تولید می کنند و دمای غده ها و هوای بین آنها افزایش می یابد. این هوای گرم به قسمت بالای توده رفته و هوای سرد که سنگین تر از هوای گرم است جایگزین آن می شود. از آنجایی که در تهویه طبیعی مقدار هوایی که می تواند جابجا شود محدود و حداکثر 12 متر مکعب در ساعت به ازای هر تن غده است، اثر خنک کنندگی آن کم است.
در چنین حالتی دمای بخش بالائی توده بیشتر از بخش پائینی می شود. این اختلاف دما در حدود 2 – 5/1 درجه سانتیگراد به ازای هر متر ارتفاع توده است. سیب زمینی را می توان بصورت فله یا کیسه ای انبار نمود . در حالت کیسه ای عبور جریان هوا از لابلای کیسه ها آسانتر است به شرط آنکه ارتفاع کل کیسه ها از 5/1 الی 2 متر بیشتر نبوده، فاصله بین کیسه ها 10 الی 15 سانتیمتر بوده و کیسه ها بصورت منفرد و یا دوتائی روی هم قرار گیرند. غده ها را می توان روی یک سطح صاف، سیمانی یا تخته های چوبی صاف و تمیز که در کف آن لوله و کانال های هوا قرار داده شده، تا ارتفاع 3 متر انبار نمود. اگر دمای هوای اطراف غده ها بالاتر از 13 درجه است و غده ها تازه برداشت شده اند ارتفاع توده نباید بیشتر از یک متر باشد .
اگر پوشاندن توده برای محافظت از نور، دمای بالا یا پایین ضرورت داشته باشد باید از موادی استفاده کرد که مقاومت ناچیزی در برابر جریان هوا داشته باشند. به عنوان مثال کاه بهتر از علوفه خشک است . پوشاندن قسمت زیرین توده با کاه خیلی بهتر است. این حالت تا اندازه ای امکان تهویه هوا را فراهم می آورد. قرار دادن هواکش روی قسمت بالائی توده، سرعت تهویه هوا را افزایش می دهد . این شیوه اغلب در شرایطی که توده بزرگ باشد به کار می رود .
هرچه ارتفاع هواکش از سقف بیشتر و ضخامت آن کمتر باشد قدرت مکش و جابجایی هوا در آن بیشتر می شود . وجود پنجره های شرقی – غربی در انبار به جابجایی بیشتر هوا کمک می کند. از آنجا که تهویه طبیعی محدودیت های خود را دارد، تقسیم کردن یک توده به واحدهای کوچکتر ضرورت می یابد. ولی در این حالت سطح انبار بیشتری مورد نیاز خواهد بود. در تهویه با نیروی محرکه، هوا توسط یک یا چند بادبزن (فن) به حرکت در آمده و از طریق کانال های موجود در زیر توده به لابلای غده ها هدایت می شود، به طوری که مقدار یکسانی هوا در تمام توده پخش شود. در این نوع تهویه میزان گردش هوا بین توده بسیار بهتر و بیشتر انجام می شود و در نتیجه کنترل دما و رطوبت موثرتر انجام می شود. با استفاده از یک سیستم تهویه با نیروی محرکه که به خوبی طراحی شده باشد، می توان اختلاف دما بین سطح فوقانی و تحتانی توده را به حدود 1 تا 5 / 1 درجه سانتیگراد رساند .
مراحل آماده سازی سیب زمینی برای انبارداری و مدیریت انبارداری سیب زمینی
دوره انبارداری سیب زمینی را می توان به هشت مرحله تقسیم کرد که دقت در کنترل هر مرحله در حفظ کیفیت محصول بسیار مهم است . این مراحل عبارتند از :
خشک کردن و التیام دهی : بلافاصله بعد از برداشت سیب زمینی باید عمل خشک کردن به عنوان اولین مرحله انبارداری انجام گیرد. این عمل به منظور خشک کردن رطوبت موجود در سطح سیب زمینی و گل چسبیده به آن انجام می شود . مزایای خشک کردن عبارتند از :
- جلوگیری از گسترش پوسیدگی نرم (Soft Rot)
- جداسازی آسانتر خاک چسبیده به محصول و در نتیجه عبور بهتر هوا از لابلای غده ها
- جلوگیری از گسترش فعالیت باکتری ها و آفات
بدین منظور لازم است :
الف- سیب زمینی ها بسته به وضعیت برداشت و شرایط آب و هوایی طی 6 – 2 روز و هر روز به مدت 8– 6 ساعت از طریق روشن نمودن پنکه ها یا باز کردن درب و پنجره های انبار تهویه شوند. بهتر است عمل هوادهی، در زمانهایی انجام شود که هوا دارای رطوبت بالائی بوده و نیز دمای هوای بیرون به دمای توده سیب زمینی نزدیک یا از آن سردتر باشد. زمان مناسب برای اجرای این مرحله، زمانهای پیش از ظهر و بعد از ظهر تا اوایل غروب است. ساعات میانی روز به دلیل بالا بودن دما و پائین بودن رطوبت چندان مناسب نیست.
ب- هوای به کار رفته برای خشک کردن سیب زمینی از فضای انبار خارج شود
ج- هنگامی که وضعیت رطوبتی قسمت های بالای توده ( تا عمق 45 سانتیمتر ) به حد مناسب رسید عملیات خشک کردن متوقف شود .
پس از خشک کردن غده ها عملیات التیام دهی انجام شده و سبب التیام زخم های ایجاد شده بر روی غده ها طی برداشت می شود. بدین طریق کاهش وزن غده ها به حداقل می رسد. در اجرای مرحله التیام دهی باید به نکات ذیل توجه نمود :
الف- التیام دهی با هوایی که از نظر دمایی به دمای خشک کردن سیب زمینی نزدیک است ( 22 – 15 درجه سانتیگراد) و حداکثر بمدت 3 – 2 ساعت در روز انجام شود. بهتر است هوا در این مدت از انبار خارج نشود. برای این منظور نیازی به باز بودن دریچه های خروج هوا نیست و هوا تنها درون انبار جابجا می شود.
ب- التیام دهی غده ها حداکثر 2 هفته پس از برداشت سیب زمینی ادامه می یابد. با در نظر گرفتن دوره خشک کردن، مرحله التیام دهی بین 6 تا 10 روز طول می کشد.
ج ) در صورتی که رطوبت یا دمای هوای درون انبار تا حد زیادی بالا رود، درب های ورود و خروج هوای تازه تا حد امکان باز شده تا اختلاف دمای داخل و بیرون انبار کاهش یابد .
جلوگیری از جوانه زنی غده ها
برای ممانعت از جوانه زنی غده های غیر بذری از مواد شیمیایی استفاده می شود. این مواد سه هفته پس از برداشت به کار می روند. یعنی زمانیکه سیب زمینی ها التیام یافته اند. متداولترین و جدیدترین ماده مهار کننده جوانه زنی CIPC است . میزان مصرف آن 25 گرم ماده خالص به ازای هر تن سیب زمینی است . باید توجه داشت که برای غده های بذری نباید از هیچ نوع ماده ضد جوانه زنی استفاده کرد . جوانه زنی در غده های بذری تنها با استفاده از نور پراکنده و پائین آوردن دمای هوای انبار کنترل می گردد.
سرد کردن و حفظ درجه حرارت مناسب
در اجرای عملیات سرد کردن محصول سیب زمینی تا سه هفته پس از برداشت نباید اقدام به خنک نمودن توده کرد. سرد کردن غده ها با تهویه شبانه هوای انبار به مدت 7 – 6 ساعت انجام می شود و بهتر است این عمل در زمان هایی که رطوبت هوا بالاست اجرا گردد. همچنین، باید از سرد کردن سریع و یکباره توده خودداری گردد و دمای غده ها به آرامی و در هر روز حدود 1 تا 2 درجه کاهش داده شود. در هر روز هوای داخل انبار حدوداً 1 الی 2 ساعت جابجا شود تا درجه حرارت بالا و پائین توده یکنواخت گردد. در این حالت نیازی به ورود هوای تازه از بیرون انبار نیست.
دمای توده براساس الگوی زیر تعیین می شود :
7 – 6 درجه سانتیگراد برای سیب زمینی های خوراکی
5 – 3 درجه سانتیگراد برای سیب زمینی های بذری
10 – 6 درجه سانتیگراد برای سیب زمینی هائی که مصرف صنعتی و تولید نشاسته دارند
محصول نباید با هوای سردتر از توده ( حداکثر 3 درجه سانتیگراد یا 1 – 5 / 1 درجه سانتیگراد در اواسط پاییز ) تهویه شود و زمان های تهویه باید به طور مرتب کنترل گردد.
رعایت موارد زیر به کنترل دمای انبار کمک می کند :
الف- هر روز هوای درون انبار برای چند ساعت جابجا شود تا اختلاف درجه حرارت بخش های بالا و پایین توده بیش از 1 درجه سانتیگراد نباشد .
ب- نباید دمای توده بیش از 5/0 الی 1 درجه سانتیگراد در روز بالا برود.
هوا دهی
هوادهی باید یک تا دو بار در هفته و هر بار به مدت 1 الی 5/1 ساعت انجام شود. در صورتی که قسمت بالای توده سیب زمینی رطوبت بالائی داشته باشد، لازم است هوا دهی 3 الی 4 بار در هفته و هر بار به مدت 2 تا 5/2 ساعت انجام شود.هنگامی که دمای هوای داخل انبار 6 – 4 درجه سانتیگراد است، با روشن کردن فن ها هوا بصورت مختصر در انبار جابجا می شود. در این حالت نیاز به وارد کردن هوای بیرون به داخل انبار نیست.
اگر دمای هوای محیط کمتر از 5/1 درجه باشد، بهتر است هوادهی انجام نشود یا در صورت نیاز به هوادهی از دستگاه گرمکن ( هیتر ) برای افزایش دمای هوای ورودی استفاده شود.
جلوگیری از نشستن رطوبت بر روی محصول ( میعان )
این پدیده در ساختمان های غیر قابل نفوذ به هوا حائز اهمیت است. در این مورد باید به نکات زیر دقت شود :
- در زمان سرد کردن توده ، باید هوای مرطوب را از فضای انبار خارج کرد .
- اگر دمای هوا تا نزدیک صفر درجه پایین آمده باشد ، درب های خروج هوا تا 50 درصد و درب های ورودی را تا 10 درصد برای مدت نیم ساعت باز کرده و هوادهی همزمان با استفاده از گرم کن انجام گیرد . سپس هوای داخل انبار به مدت 20 تا 30 دقیقه بدون گرم شدن در فضای انبار جابجا شود .
گرم کردن:
گرم کردن توده سیب زمینی برای حفظ آن در مقابل زخم هائی که در حین حمل و نقل ایجاد شده اند ضروری است. اگر هوای بیرون برای گرم کردن سیب زمینی مساعد نباشد، هوا بوسیله تهویه و نیز جابجایی جزئی در داخل انبار، گرم می شود. با وارد کردن هوای بیرون به داخل انبار، کاهش اکسیژن فضای انبار نیز جبران شده و از قهوه ای شدن مغز غده جلوگیری می شود. دمای هوای دمیده شده نباید از 20 درجه بالاتر باشد و توده نیز بیشتر از 7 – 14 درجه گرم نشود . قبل از خروج توده سیب زمینی از انبار، دمای آن باید به آرامی و حداکثر 2 درجه در روز بالا برده شود .
طراحی و ساخت انبارسیب زمینی
محاسبه مساحت مورد نیاز: برای محاسبه مساحت مورد نیاز برای انبار کردن سیب زمینی ، وزن توده را بر عدد 655 ( جرم حجمی سیب زمینی فله بر حسب کیلوگرم بر متر مکعب ) تقسیم کرده تا حجم توده حاصل شود . سپس برای تعیین مساحت توده ، حجم به دست آمده را بر 3 ( حداکثر ارتفاع توده بر حسب متر ) تقسیم می شود . معمولا مساحت تقریبی مورد نیاز برای نگهداری هر تن سیب زمینی 53 / 0 متر مربع در نظر گرفته می شود .
دیوارها: بهتر است دیواره های انبار در برابر عبور حرارت عایق بوده و باید از استحکام لازم برخوردار باشند، زیرا از سوی توده محصول فشار زیادی بر دیواره ها وارد می شود. بعنوان مثال اگر ارتفاع توده 3 متر در نظر گرفته شود نیرویی معادل 892 کیلوگرم بر متر مربع بر انتهای دیوار وارد می شود.
پنجره های تعبیه شده باید شرقی- غربی باشند تا در مواقع لازم از وزش بادهای طبیعی نیز استفاده شود. . برای انبارهای بزرگ دو درب تعبیه می شود. یک درب ورودی کوچک نیز برای ورود افراد به درون انبار تعبیه می شود.
کف انبار:
در کف انبار و در زیر توده ها کانال های عبور هوا به پهنای 70 و ارتفاع 60 سانتیمتر حفر شود . فاصله مرکز این کانال ها از یکدیگر 5/2 متر و تا دیوارهای انبار 25/1 متر در نظر گرفته شود. کانال باید در جهت فن ها دارای شیب ملایمی (در حدود 5 – 8 درجه) باشد . به طوری که با دور شدن از فن ها عمق کانال ها کاهش یابد . این وضعیت تا حد زیادی کم شدن سرعت هوا در قسمت های انتهائی کانال را جبران کرده و به حرکت بهتر و یکنواخت تر هوا در سراسر انبار کمک می کند. اگر ارتفاع توده چندان زیاد نیست (کمتر از 2 متر) می توان به جای حفر کانال، از لوله های مثلثی شکل و مشبک در زیر توده استفاده کرد اضلاع این مثلث 60 – 80 سانتیمتر است .
براورد هوای لازم برای هوا دهی:
به طور تقریبی می توان هوای لازم برای هوا دهی توده سیب زمینی را 145 متر مکعب هوا در ساعت به ازای هر تن محصول موجود در انبار در نظر گرفت . دمنده باید بتواند حداقل فشار استاتیک معادل 20 میلیمتر ستون آب را تامین کند. دمنده های Axial با دور موتور 1500 دور در دقیقه برای این کار مناسبند
تغییرات سیب زمینی طی نگهداری
تغییر در ترکیبات غده سیب زمینی: غده سیب زمینی بافتی ذخیره ای از نشاسته است. 80- 75 درصد غده را آب و نشاسته تشکیل می دهد. همچنین حاوی مقداری قند محلول، مواد ازته ، مواد معدنی و ویتامین ها می باشد. ترکیبات غده با شرایط آب و هوایی، روش کشت، رقم مورد استفاده، شرایط رسیدگی در هنگام برداشت، دمای نگهداری و مدت زمان آن تغییر می کند. بدین ترتیب نسبت قند به نشاسته با نزدیک شدن به رسیدگی محصول کاهش یافته ولی اگر دمای انبارداری بسیار پایین باشد یا اینکه زمان نگهداری غده بسیار طولانی شود ( تشکیل قند های مربوط به دوره پیری غده ) این نسبت افزایش می یابد .
کیفیت غده: کیفیت غده به سالم بودن و قدرت فیزیکی آن که مربوط به رقم و تکامل فیزیو لوژیکی است بستگی دارد. هدف اصلی از نگهداری غده، حفظ دوره خواب و حیات آن با حداکثر ممانعت از پدیده گرم شدن می باشد. سرد کردن سریع غده (حدود یک ماه پس از برداشت) و رساندن دمای آن به حدود 2 درجه سانتیگراد با توجه به حساسیت آن به گرم شدن می باشد .
وضعیت کاهش وزن و ماده خشک :
در غیاب فساد و جوانه زنی، کاهش وزن غده عموماً کم می باشد و عمدتاً به تعریق طبیعی غده (90 درصد) بر می گردد. در طول یک ماه اول نگهداری، افت وزنی برای غده رسیده به 3 – 1 درصد و برای غده نارس به 5 -3 درصد می رسد. تنفس، منجر به افت آب قابل ملاحظه ای در طی این دوره می گردد . همچنین، افت وزنی بستگی به دمای نگهداری دارد که حدود 8/0– 6/0 درصد به ازای هر ماه نگهداری می باشد . بنابراین طی دوره نگهداری، کاهش وزن به 8 – 6 در صد می رسد. میزان ماده خشک کمی تغییر می کند
براساس استعلام انجام شده از مدیریت زراعت سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی میانگین آمار تولید سیب زمینی کشور در دو سال اخیر 4420000 تن بوده است.
براساس اطلاعات موجود، میزان ضایعات سیب زمینی در مراحل مختلف برداشت و پس از برداشت حدود 25- 20 درصد می باشد که 15- 10 درصد آن مربوط به عدم وجود انبارهای فنی مناسب و 8 درصد مربوط به عدم درجه بندی مناسب می باشد که در صورت احداث انبارهای فنی که در کنار آنها واحدهای سورت و بسته بندی سیب زمینی نیز در نظر گرفته شده است، بطور متوسط 15- 12 درصد از ضایعات آن کاسته خواهد شد.
لازم بذکر است که در صورت درجه بندی سیب زمینی پیش از انبار و جدا نمودن و بسته بندی سیب زمینی هایی که از نظر سایز برای انبارداری مناسب نیستند و عرضه آنها به بازار مصرف، از این طریق نیز برای کشاورزان افزایش درآمد ایجاد خواهد شد.
بهسازی و نوسازی انبارهای موجود نگهداری سیب زمینی
جهت بهسازی و نوسازی انبار های موجود نیاز به دستگاه پکیج اتوماتیک نگهداری سیب زمینی مجهز به سیستم گرمایش الکتریکی ، برودتی(سیستم خنک سازی با استفاده از هوای بیرون )، هوادهی و رطوبت زنی، سیستم کنرل اتوماتیک و نیز عایق کاری ساختمان است.
جهت نگهداری حداکثر 80 تن سیب زمینی از این دستگاه ه مجهز می توان استفاده کرد. در نظر. با توجه به ظرفیت انبار میتوان ا ز چند دستگاه استفاده نمود.
از میان این سردخانه ها سردخانه تربت حیدریه ، ،سردخانه دلخواه احمدی،سردخانه توس ،سردخانه بهسرد،سردخانه حجت،سردخانه مروارید فریمان حدود 80درصد ظرفیت خود را برای نگهداری سیب زمینی اختصاص داده و کار نگهداری سیب زمینی تخصص پیدا کرده اند.
سردخانه برادران حسینی ،سردخانه نوبخت فریمان در محل مزرعه ساخته شده است و 100 درصد ظرفیت خود را برای محصولات سیب زمینی اختصاص داده اند.
.سردخانه سرماسرای توس نیز با اختصاص حدود نیمی از ظرفیت خود به نگهداری سیب زمینی جزءاین گروه قرار میگیرد.سایر سردخانه های ذکر شده در جدول به نگهداری سایر محصولات کشاورزی و میوه ها اشتغال داشته و در نگهداری سیب زمینی کمتر فعالیت می کنند.
تعداد دو انبار فنی( سرد ) نیزدر استان ساخته شده است که یکی از آنهادر قوچان و توسط سازمان تعاون روستایی ساخته شده است و فعال میباشد.انبار فنی دیگر در گلمکان واقع شده است و توسط شرکت خدمات حمایتی کشاورزی اداره شده و با توجه به سیاست واگذاری نگهداری بذر سیب زمینی به بخش خصوصی در حال حاضر راکد می باشد.
نتیجـه گیـری و پیشنهادات
بر اساس استعلام اخذ شده از مدیریت زراعت سازمان جهاد کشــاورزی خــراسان رضوی میانگین سطح،عملکرد و تولید سیب زمینی استان در دو سال زراعی اخیر مقدار بصورت زیر است:
سطح :5200 هکتار – عملکرد :28 تن – تولید : 145600 تن
آمار دقیقی از انبارهای سنتی استان در دست نمی باشد ولی بر اساس آمار ارائه شده در گزارش
میز سیب زمینی سال 85 ، ظرفیت سردخانه های بالای صفرسیب زمینی استان در حـدود 102هـزار تـن اعلام شده است.
درحال حاضر ظرفیت سردخانه های فعال بالای صفرو دومداره سیب زمینی استان 152300 هزار تن می باشد. ولی در طی یکی دو سال آینده با توجه به مجوزهای صادر شده و واحدهای در حال احداث که تا 50 درصد پیشرفت فیزیکی دارند، این مقدار افزایش خواهد یافت.
ایجاد انبار فنی جدید:
با توجه به پدیده گرم شدن هوا در استان ایجاد انبارهای فنی و سرد سیب زمینی در حال حاضر جایگاهی نداشته و صرفا در مزارع کوچک و جهت ارائه به بازار و مصرف تازه خوری کاربرد دارد. این انبارها قادرند سیب زمینی را تا حدود 3 ماه پس از برداشت نگهداری نمایند و پس از آن، افت وزنی محصول تا حدود 35درصد افزایش می یابد،علاوه بر آن پوسیدگی هم شروع شده که منجر به ایجاد قارچ و آلوده شدن سایر سیب زمینی ها در نزدیک و اطراف محل پوسیدگی شده و ضایعات محصول را چند برابر افزایش می دهد.
احداث سردخانه سیب زمینی
بنابراین برای جلوگیری از ضایعات و ایجاد ارزش افزوده برای کشاورزان بهتر است بجای ایجاد انبار های فنی سرد ،احداث سردخانه سیب زمینی در اولویت سرمایه گذاری قرار گیرد .
این سردخانه ها خصوصا برای کشاورزان تولید کننده عمده و در کنار مزارع و ظرفیت های پایین بایستی احداث شوند تا بتوانند مقرون به صرفه باشند.
تعداد کل واحدهای در حال احداث حدود 50 واحد میباشد که25 واحداز اینها دارای جواز تاسیس از جهاد کشاورزی هستندو و 25 واحد دارای مجوز از سازمان صنایع ومعادن میباشند.پیشرفت فیزیکی این واحد ها تا50 درصد می باشد